Dirck Volckerszoon Coornhert
Persbericht Stichting Literair Haarlem
23-04-2021
De Haarlemse burgemeester Jos Wienen onthult op 23 april een muurschildering in de Jansstraat 64. Op de muur is een tekst van D.V. Coornhert aangebracht:
“Wie niet twijfelt, leert niet.”
Het is het eerste van een reeks teksten van Haarlemse schrijvers en dichters op muren in de stad. Dit initiatief van Stichting Literair Haarlem heeft tot doel om de rijke Haarlemse literaire traditie op publieke plaatsen zichtbaar te maken. Om zo literatuur uit het boek te bevrijden en op voor iedereen zichtbaar op de muur aan te brengen. We hopen hiermee voorbijgangers te verrassen en te inspireren. En ze daarmee wellicht aan te zetten om meer te weten te komen over de auteur en zijn werk.
Coornhert pleitte voor (religieuze) verdraagzaamheid en voor de scheiding tussen geloof en staat. Hij onderstreepte de vrijheid van geloof en van geweten. Belangrijke thema’s aan het begin van de 80-jarige oorlog. Door twijfel toe te staan, door open vragen te stellen, door te discussiëren, kan men nieuwe inzichten opdoen, kan men leren en ontwikkelen. Dat is de kern van de spreuk die op de muur is aangebracht. De uitspraak is ook heden ten dage nog actueel. Het doet een beroep op onze bereidheid standpunten te heroverwegen, om nieuwe kennis en nieuwe inzichten toe te laten. Om te willen leren door nieuwsgierig en tolerant te zijn naar andere opvattingen.
Grafisch ontwerper en kunstenaar Jean-Paul Mombers tekent voor het ontwerp en de uitvoering van de muurschildering. Hij heeft zich hierbij laten inspireren door de vormgeving en de belettering uit de tijd van Coornhert. Het woord ‘twijfel’ bestaat uit aan aantal lettertypen, die zo gezamenlijk de twijfel symboliseren.
De muurschildering is een initiatief van Bas Kamps en Karlijn Waterman van de Stichting Literair Haarlem. De volgende sponsors en subsidienten hebben een bijdrage geleverd aan de totstandkoming van de tekst op de muur: Prins Bernard Fonds, Ruigrokfonds, NN en Studio Coolen. Daarnaast hebben Hoogwerkt.nl, in samenwerking met Bouwcentrum Filippo, en Verfgroothandel ProCoatings welwillend materialen beschikbaar gesteld. Wij danken allen die een bijdrage hebben geleverd hartelijk.
Dirck Volckertszoon Coornhert (1522 - 1590) was een uitermate veelzijdig mens. Hij was niet alleen schrijver en vertaler maar ook kunstenaar (prentenmaker en graficus), geleerde (filosoof en theoloog) en musicus. Zijn band met Haarlem is groot. Hij woonde en leefde er ruim 40 jaar. Hij was er stadssecretaris en notaris. Hij woonde ook in de Jansstraat, op nr. 42. Zijn betekenis reikt echter veel verder dan de stadgrenzen. Hij was een vertrouweling van Willem van Oranje en was ook zeer betrokken bij de opstand tegen de Spanjaarden. Geen gemakkelijke tijd. Hij werd verbannen, moest vluchten naar Duitsland, waardoor hij het beleg van Haarlem miste.
Hij schreef veel, wel 150 boeken en pamfletten. In het Nederlands, daarin was hij principieel. Dat was tamelijk nieuw voor die tijd. Historici menen dat, als hij net als Erasmus in Latijn geschreven had, hij minstens zo beroemd geworden zou zijn. Hij schreef vooral toneelstukken, gedichten en liederen (sommigen schrijven het Wilhelmus aan hem toe). En daarnaast schreef hij politieke, theologische en ethische werken.
Volgend jaar zal het 500 jaar geleden zijn dat Coornhert geboren werd. Deze spreuk op de muur is te zien als een vooraankondiging van dat jubeljaar. Dat jubileumjaar zal niet ongemerkt voorbij gaan.
Vanwege Covid-19 zal deze gebeurtenis zonder publiek plaatsvinden.
Duiding van de tekst door Arie-Jan Gelderblom:
Tijdens zijn leven heeft Dirck Volckertszoon Coornhert (Amsterdam 1522 - Gouda 1590) revolutionaire politieke en religieuze veranderingen meegemaakt: de Opstand van de Nederlanden tegen de koning van Spanje en de godsdiensttwisten tussen katholieken en protestanten. Op politiek gebied stond hij ondubbelzinnig aan de kant van Willem van Oranje en de vrijheidsstrijd. Op religieus gebied koos hij niet voor één partij. Hij veroordeelde de ontspoorde theologie en de corruptie in de katholieke kerk, maar verzette zich ook heftig tegen de dogma’s van het nieuwe geloof van zijn tijd, het calvinisme. Calvinisten predikten volgens hem een veel te somber en negatief mensbeeld en probeerden bovendien andersdenkenden uit te schakelen en het openbare bestuur naar hun hand te zetten.
De zestiende eeuw staat bekend als een tijd van hartstochtelijke theologische discussies. Coornhert doet er volop aan mee. Zijn overtuiging is dat je niet iets moet geloven uit traditie of omdat anderen dat van je verlangen. Je moet zèlf je standpunt bepalen door de Bijbel te lezen en je gezonde verstand te gebruiken bij het afwegen van uiteenlopende interpretaties. Nadenken over verschillen of discussiëren over meningen is goed, want zo leer je jezelf én de waarheid kennen. Daarom schrijft hij in een brief aan een vriend: ‘Wie niet twijfelt, leert niet. Want blijvend op zijn oude plaats gaat hij niet voort, komt niet waar hij nog nooit was, en ziet niet wat hij nog nooit zag. Waaraan zou hij dan moeten twijfelen?’
Dat betekent overigens niet dat Coornhert een principiële twijfelaar was, die geen zekerheden wilde erkennen. Integendeel. Voor de Nederlandse geschiedenis is hij juist actueel gebleven door zijn gedachten over twee zekerheden waaraan hij volstrekt niet twijfelde. Allereerst het belang van de universele omgangsregel die hij als het fundament van elke filosofie en godsdienst beschouwde en als de grondslag van een goede samenleving: ‘Behandel altijd een ander zoals je zelf behandeld wenst te worden’. Daaruit volgt een tweede regel: je mag nooit aan iemand anders jouw geloof opdringen, niet aan christenen die niet bij jouw kerk of sekte horen, en ook niet aan joden of atheïsten. Er woonden toen in onze streken geen moslims, anders had hij hen zeker genoemd. Principiële en consequente tolerantie dus. Geen gewetensdwang door een individu, een overheid of een dominante kerk of geloofsrichting. Absolute vrijheid van geloof voor iedereen.
Coornhert heeft, met onderbrekingen, heel wat jaren in Haarlem gewoond, werkte er als etser en graveur, was er mede-oprichter van een drukkerij, notaris, en secretaris van het stadsbestuur en de burgemeesters. In 1581 schoot hij de plaatselijke katholieken te hulp met een verzoekschrift aan Prins Willem, waarin garanties werden gevraagd voor een vrije uitoefening van de katholieke eredienst. Het verzoek, waarin Coornhert met kracht van argumenten pleitte voor godsdienstvrijheid en religievrede, bleef zonder resultaat. Op last van de Staten van Holland en de Haarlemse burgemeesters werd de katholieke eredienst verboden.
De achtergrond van het ontwerp
De originele tekst van Coornhert:
‘Wie niet twijfelt, leert niet. Want blijvend op zijn oude plaats gaat hij niet voort, komt niet waar hij nog nooit was, en ziet niet wat hij nog nooit zag. Waaraan zou hij dan moeten twijfelen?’
In de HRLM van januari-februari 2022 is een uitvoerig artikel van Paula Zuidhof opgenomen over Coornhert, dat begint met zijn tekst die op de zijmuur aan de Jansstraat is aangebracht.